شاخصه‌های نسل منتظر از دیدگاه امام رضا علیه السلام
۱٫ توجه به آینده و ایمان به آن
یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که به واقعه ای که در آینده اتفاق خواهد افتاد، ایمان دارند. خداوند دو هدیه بزرگ به ما کرامت فرموده است؛ نخست این که قیامت را وعده داده و دیگر اینکه ظهور موعود را مطرح کرده است. یکی از ویژگی‌های تربیتی انسان منتظر، این است که به آینده ای با وقایع و ویژگی‌های خاص می اندیشد. امام رضا علیه السلام به مناسبت‌های گوناگون روح اندیشیدن به آینده و ایمان به آینده‌ای روشن را در وجود یاران خود زنده می‌کرد و می‌فرمود:
الْحُجَّهُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیْبَتِهِ الْمُطَاعُ فِی ظُهُورِهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یَخْرُجَ فَیَمْلَأَالْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْرا؛ (ابن بابویه قمی، ۱۳۹۵ق: ج۲، ص۳۷۲)
حجت قائم که در غیبتش انتظار او را کشند و در ظهورش مطاع باشد، اگر از دنیا مگر یک روز باقی نمانده باشد، خدا همان روز را طولانى می‌نماید، تا ظهور کند و زمین را پر از عدالت کند؛ همان گونه که از ستم پر شده است.
این سخن به مردم، این نوید را می‌دهد که باید به آینده‌ای روشن امید داشته باشند. اندیشیدن و امید به آینده‌ای روشن، انسان را در انجام وظایفش محکم تر و مشتاق تر می‌کند؛ بنابراین نسل منتظر باید به گونه‌ای پرورش یابد که ایمان به آینده‌ای روشن در وجود او نهادینه شده باشد
۲٫ آمادگی
دومین ویژگی نسل منتظر، آمادگی است. نسل منتظر باید بداند که در عصر ظهور، دارای چه نقشی است. انسان منتظر باید آمادگی کارگزاری حکومت جهانی را داشته باشد. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به نیرو و انسانی نیاز دارد که بتواند با پدیده ها و شرایط گوناگون، رو به رو شود. این امر که افراد، در دوران غیبت، قابلیت‌ها و تخصص‌های خود را گسترش ندهند، با مفهوم انتظار، تطابق ندارد.
امام رضا علیه السلام به گونه‌ای از ظهور، سخن می‌گفت که این روح آمادگی را درون انسان‌ها پرورش می‌داد. آن حضرت از قول جدش صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید:
أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه؛ (ابن بابویه، ۱۳۷۸: ج۲، ص۳۶)
بهترین عبادات امّت من انتظار فرج و گشایش [در امور مسلمین] از جانب خدا است.
معناى انتظار فرج الهى، آماده کردن خود برای آن، و کوشش و خودسازى براى آمدن آن است؛ مانند کسى که منتظر وقت نماز، یا وقت افطار، یا آمدن مسافرش است که این گونه نیست که بدون هیچ اقدامى دست روى دست بگذارد و بگوید: هر چه شدنى است، خواهد شد. انتظار فرج آل محمّد علیهم السلام را نیز کسانى دارند که در راه تحقّق آن، شبانه روز مىکوشند و خود و جمعیّت خود را براى آن آماده می‌کنند. و باید دانست که هرگاه خود را براى تحقّق و پذیرش ظهور آماده ساختیم، خداوند کار را تمام نموده رحمت خود را شامل ما خواهد کرد؛ در غیر این صورت، نباید انتظار بیهوده داشت. بنابر روایات بسیاری، این جمعیّت در جهان، پیدا خواهند شد و سعادت دیدار محبوب را خواهند یافت و به مطلوب خواهند رسید.
۳٫ تفکر جهانی
سومین ویژگی نسل منتظر، این است که از خویشتن بیرون آمده و جهانی شده‌اند. یکی از ویژگی‌های انتظار، این است که انسان‌ها را از درون خودشان بیرون بیاورد؛ تا از پرداختن به مسائل جزئی زندگی خود دوری کنند. خودمحوری برای جامعه، بسیار خطرناک است. خودمحوری، یعنی این که شخص، خود را در حد خود و خانه خود ببیند. این نوع تفکر، هیچ گاه به نسل آینده نمی‌اندیشد و برای تربیت آن‌ها احساس نیاز و وظیفه نمی کند؛ در حالی که در احادیث شریف امام رضا علیه السلام می‌خوانیم که منادی در روز ظهور حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، همه را خطاب می‌کند، آن حضرت می‌فرماید:
هُوَ الَّذِی یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَسْمَعُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ یَقُولُ: «أَلَا إِنَّ حُجَّهَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فِیه»؛
او [حضرت مهدی] عجل الله تعالی فرجه الشریف کسى است که ندا دهنده‌ای از آسمان به نام وى فریاد کند که همه اهل زمین دعوت به سوى او بشنوند؛ گوید: «هان! همانا حجت خدا نزد خانه خدا آشکار شد. او را پیروى کنید که حق با او و در او است». (ابن بابویه قمی، ۱۳۹۵: ج ۲، ص۳۷۲)
عبارت «جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ» نشان می‌دهد که ظهور حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف جهانی است؛ بنابراین تربیت دینی نسل منتظر نیز باید جهانی باشد. به فرموده‌ی حضرت امام رضا علیه السلام یاران امام عصر از دورترین نقاط جهان گرد هم می‌آیند: «یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ مِنْ أَقَاصِی الْأَرْض». (ابن بابویه قمی، همان، ص۳۷۸) آنان همه یک ویژگی دارند و آن، اینکه تربیت شده برای امامشان هستند. این افراد را تفکری جهانی به هم پیوند داده است.
۴٫ زیستن با یاد او
ما باید به نسل منتظر بیاموزیم، از امامی که در پس پرده غیبت است، چگونه بهره ببرد و چگونه با یاد او زندگی کند. نسل منتظر باید لحظه به لحظه از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بهره بگیرد. هر نعمتی که نصیب همه ما شده، از برکت یاری طلبیدن از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که در همه اعمال، به امام زمان توجه دارد. امام رضا علیه السلام فرمود:
«إِنَّ مِنْ بَعْدِ الْحَسَنِ ابْنَهُ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَر» فَقُلْتُ لَهُ: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّیَ الْقَائِمَ» «قَالَ لِأَنَّهُ یَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِکْرِهِ وَ ارْتِدَادِ أَکْثَرِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِه». (ابن بابویه قمی، همان)
این سخن، به خوبی نشان می‌دهد که مردم عصر ظهور، از یاد امام خویش غافلند.
۵٫ خدامحوری
از ویژگی‌های نسل منتظر، خدامحوری است. این ویژگی، جوهره اساسی رفتار و منش فرد دیندار است و در جایگاه مهم‌ترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه های تربیتی، مطرح می شود. به طور مشخّص، مفهوم خدامحوری عبارت است از «جهتگیری کلیه اعمال و رفتارهای انسان به سوی ملاک‌ها و معیارهای الهی». انعکاس این امر در فضای تربیت، بیانگر ویژگی خدامحوری است. امام رضا علیه السلام می‌فرماید: «أوّل الأیمان هو التوحید، و الإقرار للّه تبارک و تعالى بالوحدانیه». (عطاردی، ۱۴۰۶: ج ۲، ص۱۵۹)
این سخن به خوبی وظیفه متولیان تربیت نسل منتظر را روشن می‌کند که باید توحید را در ذهن و جان نسل منتظر وارد کنند.
۶٫ دین محوری
دین، ناظر به کلیه جوانب زندگی انسان است و با نگرشی فراتر از رفع نیازهای موضعی و مادی، جهت دهنده بسیاری از خواسته‌های انسان در روند زندگی از حیث گزینش و نحوه عمل و مسیر آن می باشد. دین است که به زندگی، محتوا می‌دهد و آن را ازامپراتوری قدرتمند فن آوری که به اذعان اندیشوران، یکی از ثمرات منفی آن، پوچی و بی‌محتوایی زندگی و بی‌معنا کردن آن است، نجات می‌دهد. همچنین از تحیر و سرگردانی ناشی از گرفتار شدن در دریایی از اطلاعات بی‌حد و مرز، نجات می‌دهد. دین است که آرامش بخش انسان در دنیای پر از تنش و اضطراب امروزی است. امام رضا علیه السلام یکی از ویژگی‌های امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را آشکار کردن دین می‌داند و می‌فرماید:
التاسع من ولدک یا حسین هو القائم بالحق، المظهر للدین؛ (عطاردی، ۱۴۰۶: ج۱، ص۲۲۱).
بنابراین انسان‌هایی منتظرند که دین، محور زندگی شان باشند و خواهان ظهور کسی باشند که دین را به معنای واقعی کلمه برایشان آشکار کند.
۷٫ عدالت خواهی
نسل منتظر از بی عدالتی و ظلم، تنفر دارد و مخالفتش را به هر نحو ممکن اعلام می‌کند. عدالت از مقوله‌هایی است که همه‌ی پیامبران زعامت و رهبری خود را بر مبنای آن قرار داده‌اند. امام عصر علیه السلام نیز خود عدالت گستر است و در پی نسلی عدالت خواه. تا مردم، ضرورت عدالت را نفهمند و نخواهند، فرج را انتظار نخواهند داشت؛ لذا امام رضا علیه السلام در برخی موارد، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را عدالت‌گستر معرفی می‌کند تا بفهماند که نسل منتظر، باید عدالت خواه و عدالت محور باشد. آن حضرت می‌فرماید:
فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره و وضع میزان العدل بین الناس. (عطاردی، همان: ج۱، ص۲۲۳)
۸٫ تجلی گاه ویژگی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
نسلی را می‌توان یک نسل منتظر نامید که بر اساس تربیت صحیح دینی، ویژگی‌های امام، در آن‌ها تجلی یافته باشد یا دست کم، دوست‌دار و خواهان صفاتی باشند که امامشان دارا است. امام رضا علیه السلام در مناظره خود با راس الجالوت ویژگی‌های امام را این گونه بیان فرمود:
به تورات، انجیل، زبور و قرآن، احاطه داشته باشد و با پیروان هر یک با کتاب خودشان احتجاج کند. همه زبان‌ها را بداند و با اهل هر زبانى با زبان خودش، مباحثه کند. افزون بر این‌ها، باید از هر آلودگى و عیبى، پاک باشد. همچنین عادل، با انصاف، حکیم، دلسوز و مهربان، بردبار، اهل بخشش و گذشت، راستگو و نیکوکار، صمیمى، امین و مطمئن باشد و امور مردم را حلّ و فصل کند. (قطب راوندی، :ج۱، ص۳۵۰)
این‌ها برخی از صفاتی است که امام رضا علیه السلام برای امام برشمرده است. در رهرو امام نیز باید این صفات ظهور کند. در کشورهای مسلمان باید عده‌ای باشند که به همه زبان‌ها آگاهی یابند تا بتوانند با هر کس با زبان خودش احتجاج کنند. باید عده‌ای از ادیان آگاهی کامل داشته باشند، تا بتوانند با پیروان هر دینی طبق آیین خودشان مناظره و بحث کنند. نیز باید دلسوزی، انصاف، عدالت، راستی، صبر و بردباری، مهربانی از خصوصیات آن‌ها باشد. بنابراین وظیفه متولیان تربیت است که به گونه‌ای نسل منتظر را تربیت کنند که ویژگی‌های رهبر و امام شدن و مسؤولیت پذیری در حکومت مهدوی را داشته باشند.
فهرست منابع
قرآن کریم.
۱٫ ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
۲٫ ـــــــــــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه، چ۲، ۱۳۹۵٫ش.
۳٫ ــــــــــــــــــــــــــ، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
۴٫ ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن فارس، مُعْجَمُ مقاییس اللُّغَه، بیروت، دار إحیاء التراث العَرَبی، ۲۰۰۱م.
۵٫ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّه، قم، انتشارات الشّریف الرّضی، ۱۴۲۱ق.
۶٫ امام رضا، علی بن موسی، الفقه یا فقه الرضا، تحقیق مؤسسه آل البیت، مشهد، انتشارات المؤتمر العالمی للامام الرضا، ۱۴۰۶ ق.
۷٫ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
۸٫ جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغه، بیروت، دار العلم للملایین، چ۴، ۱۴۰۷ق.
۹٫ خواجه طوسی، نصیر الدین، اخلاق ناصری، تهران، خوارزمی، بی تا.
۱۰٫ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تهران، مرتضوی، ۱۳۳۲ش.
۱۱٫ زبیدی، مرتضی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، ۴۱۴۱ق.
۱۲٫ شیخ طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۳۸۶ش.
۱۳٫ شیخ مفید، الإرشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
۱۴٫ عطاردی، عزیز الله، مسند الامام رضا علیه السلام، مشهد، آستان قدس، ۱۴۰۶ق.
۱۵٫ غزالی، ابوحامد، احیاء العلوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ۳، ۱۳۷۲ش.
۱۶٫ فضل الله، محمد جواد، تحلیلی از زندگی امام رضا علیه السلام، ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۰ش.
۱۷٫ فلسفی، محمد تقی، روایات تربیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۱۸٫ فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۷م.
۱۹٫ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسه امام مهدی، ۱۴۰۹ق
۲۰٫ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، نور، ۱۳۶۲ش.
۲۱٫ کمره ای، محمد باقر، آسمان و جهان، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش.
۲۲٫ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالمعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق.
۲۳٫ مصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
۲۴٫ مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۷۳ش.
رهایی
